Buhay na Titik: Reproduction Right Para sa Awtor

ni Alvin Buenaventura ng FILCOLS

Reproduction Right Para sa Awtor

Ang awtor ng orihinal na akda o likha ay binibigyan ng proteksiyon ng batas sa pamamagitan ng copyright. Kung patay na ang awtor, ang copyright ay mapupunta sa kanyang pamilya. At ang pamilya o tagapagmana ng copyright ay may proteksiyon din sa ilalim ng batas sa loob ng 50 taon.

Ibig sabihin ang bawat manunulat, eskultor, pintor, o kompositor ay may karapatan sa kanilang akda o gawa. At kung patay na sila, ang kanilang mga tagapagmana ang may exclusive right o tanging karapatan na gamitin o bigyang awtorisasyon ang ibang tao na gamitin ang nasabing akda o gawa.

Ang copyright ay binubuo ng moral right at economic right. Ang moral right ay ang karapatan ng awtor na makilala bilang siyang may-akda. May karapatan siyang ihinto o bigyang-pahintulot ang anumang hakbang para baguhin ang kanyang akda o gawa. Ang economic right ay ang karapatan ng awtor na kumita at magkaroon ng benepisyo mula sa kanyang pinagpaguran at iyon ay walang iba kundi ang kanyang akda.

Paano nagkakaroon ng kita o benepisyo ang awtor sa kanyang akda o likha? Isa sa mga karapatan ng awtor ang reproduction right. Ito ay ang pagpaparami ng sipi upang mabasa, marinig, o mapanood ng mas maraming tao. Ang right na ito ay nakapaloob din sa copyright.

Noong panahon ng mga hari at reyna, ang pinagmumulan ng kita ng mga awtor, kompositor, eskultor, at pintor ay ang pagkakaroon ng mayaman at makapangyarihang patron o customer tulad ng hari, reyna, prinsipe, prinsesa, papa (pope), o obispo.

Ang mga patron lamang ang may kakayahang magbigay ng libreng tirahan, pagkain, suweldo, gamit, at proteksiyon sa mga malikhaing tao. Halimbawa, ang mga Papa tulad nina Leo X at Julius II ay mga patron ng sikat na pintor na si Michaelangelo. Dahil pinuno ng simbahang Katoliko ang mga ito, ang mga larawang ipininta ni Michaelangelo ay may temang relihiyoso.

Iba-iba naman ang patron ni Leonardo da Vinci kung kaya’t iba-iba rin ang tema ng kanyang sining: may relihiyoso, may portrait ng mga negosyante o di kaya ay noble at ang kanilang mga asawa at marami pang iba.

Ganito rin ang siste sa musika kaya ang ibang komposisyon ni Beethoven ay ginawa para sa kasiyahan ni Prinsipe Lobkowitz na isa sa mga patron niya.

Kumbaga ay naging personal photographer ng mayayaman noon ang mga pintor at personal musician ang mga musikero.

Pero dahil sa teknolohiya ay hindi na kailangan ang ganitong sistema. Kahit ang biyenan mo ay nagiging instant photographer dahil sa bagong cellphone na may camera. At siyempre bawal kang magkomentaryo pag sumigaw siya ng cheese! Ngiti ka naman kahit ang hilig ng biyenan mo kumuha ng picture mula sa tagiliran. Kaya tabingi ang katawan at mga ngiti ninyo sa picture.

Sa ngayon ay bihira na lamang ang mga patron of the arts. Sila ang mayayamang pilantropo na nagtatayo ng mga museo o nagbubukas ng kanilang tahanan para sa mga malikhaing tao tulad ng pamilya Ayala na nagtayo at nagtataguyod ng Ayala Museum. O kaya ay mga korporasyon na nagpapakomisyon ng likhang sining tulad ng Petron Gas. Minsan ay may mga ahensiya rin ng pamahalaan na tumatayong patron ng sining tulad ng National Commission for Culture and the Arts at ng Government Service Insurance System.

At para patuloy na makalikha ang mga awtor at alagad ng sining ay umaasa sila sa isang mahalagang karapatan sa ilalim ng copyright: ang reproduction right o karapatang magparami ng kopya ng kanilang gawa.

Ang reproduction right ang dahilan para mailimbag nang maramihan ang isang akda. Dahil marami ang kopya ay mas marami ang makakabasa at bibili ng akda. Dito kumikita ang awtor (royalty ang tawag dito) at ang publisher. Ito ang bumubuhay sa publishing industry.

Ganito rin ang siste sa music industry. Kailangan din ang music publisher upang mamuhunan sa pagpa-publish ng awit at musika sa mga CD at iba pang media. Ang pagpapatugtog sa mga radio, TV, pelikula, konsiyerto, o commercial establishment ay siyang pinagmumulan ng kita ng mga musikero, kompositor, mang-aawit, at iba pang naghahanap-buhay sa industriya ng musika.

Mahalaga at makapangyarihan ang reproduction right dahil ito ang siyang nagbibigay daan para mas malawak ang maabot na audience ng akda o likha. Ang audience na ito rin ang siyang matatawag na end user o consumer. At dahil ginamit ang akda, na-enjoy at na-consume ng publiko dapat lang na bayaran ang mga gumawa nito: ang mga awtor at publisher.

Kung may tanong hinggil sa tinalakay na paksa, mag-email lamang sa filcols@gmail.com.

Buhay na Titik: Pagkakapantay-pantay sa Copyright

ni Alvin J. Buenaventura ng FILCOLS

Pagkakapantay-pantay sa Copyright

Alam mo bang lahat tayo ay may kaugnayan sa copyright. Nagulat ka, ‘no? Ganito ‘yon: ang copyright ay ‘yong maliit na titik na C sa loob ng isang maliit na bilog. Madalas itong matatagpuan sa mga libro, sa unang pahina to be exact. Kaya ang madalas na alam natin ay para sa libro lamang ang copyright.

Pero hindi. Ang copyright ay proteksiyon na ibinibigay ng batas hindi lang para sa mga libro kundi para sa awit, musika, painting, illustration, drowing, design, tula, nobela, at iba pang akda o likhang siyentipiko, artistiko, at pampanitikan.

Kung ilalagay sa isang balance scale ang copyright, nasa isang bahagi ang consumer, nasa kabila naman ang author.

Alam natin kung sino ang author, di ba? Ang malikhaing tao na nagtiyaga, naglaan ng panahon at naglaan ng resources para lang makapagluwal ng akda o likha.

Hindi biro ang maging isang author dahil matagal na panahon ang ginugugol niya para maging eksperto sa kanyang larang. Halimbawa, para makapagsulat ng teksbuk, mahabang panahon ang iginugugol sa pananaliksik, pagsusulat, at paglilimbag. Hindi puwedeng kahit sino na lang ang magsusulat ng teksbuk na pag-aaralan natin.

Papayag ka bang ang magsusulat ng teksbuk para sa mga doktor ay walang sapat na kaalaman sa anatomy o pag-oopera? Papayag ka bang manirahan sa isang gusaling ginawa ng arkitekto na ang disenyo ay hindi pasok sa standard ng mga gusali?

Maski ang biyenan mo ay hindi magpapagamot kung kaduda-duda ang kakayahan ng doktor. At hindi niya bibilhin ang gusaling ibinebenta sa kanya kung di naman pulido ang disenyo at pagkakagawa nito. (Siyempre alam din naman natin na walang pambili ng building ang biyenan mo. Pero pagbigyan na natin siyang mangarap dito sa ating column.)

At sino naman ang consumer? Aba, tayong lahat ito na nakikinabang sa akda o likha ng author. Consumer tayo. Ibig sabihin nakokonsumo natin ang akda o likha matapos pakinggan ang awit ni Willie Revillame, matapos mahulog sa upuan sa katatawa sa pelikulang Here Comes the Bride, matapos kang ma-inlab at maiyak sa nobela ni Frida Mujer, matapos kang makatangap ng grade sa propesor mong malupit (malaking tulong ang pagbabasa mo ng teksbuk), matapos mong gamitin ang picture o drowing, at iba pa.

Ano ngayon ang ibig sabihin ng pagkakapantay-pantay sa copyright? Ang author ay gumagawa ng akda o likha bilang expression ng kanyang pagkamalikhain. Dalawang interes ang lumalabas sa gawaing ito: moral interest at material interest. Moral interest ay ang karapatan ng author na makilala bilang taong lumikha. Material interest o economic interest ay ang karapatan ng author na kumita mula sa kanyang akda sa pamamagitan ng pagpaparami ng sipi o kopya nito.

Para magkaroon ng balance sa scale na nabanggit ko kanina, dapat lamang na may access o paraan ang consumer na mabasa, marinig o makita ang akda. At hindi ito ma-eenjoy ng mga consumer kung iisa lang ang sipi o kopya ng akda o likha.

Para patuloy na makagawa o makalikha ang author, dapat ay may malakas siyang katawan, sapat na pagkain, tirahan, at iba pang amenities para sa isang disente o makataong pamumuhay.

Magkakaroon lamang ng balance sa scale kung ang bawat consumer na gumagamit ng mga sipi o kopya ng akda o likha ng author ay magbabayad nang sapat. Kabuhayan ito ng author kaya dapat lang na mabuhay siya nang marangal mula sa katas ng kanyang pinagpaguran.

Ang pagkakapantay-pantay sa copyright ay matatamo kung ang moral at materyal na interes ng author ay pinapahalagahan ng mga consumer habang ang mga consumer naman ay nakaka-access o may paraan para magamit ang akda o likha ng author.

Ang proteksiyon ng copyright ay iginagawad lamang sa lifetime ng author at 50 taon matapos siyang mamatay. Pagkalampas nito, ang akda o likha ay matatawag na out of copyright. Mapupunta na ito sa public domain kung saan maaari na itong gamitin ng publiko kahit kailan at sa anumang paraan.

Sa proteksiyong ito, masasabing nakinabang na ang author at ang kanyang mga anak o apo. At pag nasa public domain na ay malaya na itong magagamit ng iba pang author o ng publiko.

Kung may tanong hinggil sa tinalakay na paksa, mag-email lamang sa filcols@gmail.com.

Buhay na Titik: Karapatang Pantao ng mga Awtor

ni Alvin J. Buenaventura ng FILCOLS


Karapatang Pantao ng mga Awtor


Madalas na ang pinagtutuunan ng pansin ng media ay ang human rights violations na dinadanas ng mga journalist at political detainee.

Madali at madalas kasi itong pag-usapan sa radyo o TV. Konting paliwanag lang
ang kailangan kapag mayroong napatay o na-torture, nauunawaan agad ng manonood o tagapakinig ang kahulugan ng human rights. Ika nga, e, plain and simple na
paglabag sa karapatang pantao once na nawalan nang buhay ang tao o kaya ay
sarado na ang mata dahil sa bugbog.

Alam mo bang talamak din ang violations sa human rights ng mga awtor?

Iyan ay sa tuwing hindi sila nababayaran nang sapat!

Teka, teka hindi ka ba nagulat na may human rights din pala ang mga
awtor? Oo naman. Kapag gumamit ka ng akda ng isang awtor o art work ng
isang artist nang walang paalam o sapat na bayad ay nilalabag mo ang
kanyang human rights.

Ayon sa Universal Declaration of Human Rights na inilabas ng United
Nations, ang lahat ng tao ay may karapatang magtrabaho, may layang
pumili ng trabahong gusto niya, magtrabaho sa isang makatarungan at
maayos na lugar, at may proteksiyon laban sa pagkawala ng trabaho. (Artikulo
23.1).

Ang awtor na nagsusulat ng tula, nobela, artikulo, o teksbuk ay
nagtatrabaho rin, hindi ba? Ang pagsusulat ang kanyang kabuhayan upang mapanatiling malakas ang katawan (may pambili ng makakain) at maitaguyod ang pamilya. Ganito rin ang awtor ng painting, drowing, o visual arts. Ito rin ang pinagmumulan ng kita nila para mapakain ang sarili at pamilya.

Kung hindi magiging sapat o tama ang bayad sa awtor, ito ang magiging
dahilan para siya at ang kanyang pamilya ay hindi makakain nang tama o sapat.

Malinaw rin ito sa Universal Declaration of Human Rights kung saan
sinabing ang sinumang nagtatrabaho ay dapat na makatanggap ng just at
favorable na suweldo para sa kanyang sarili at para magkaroon siya ng
kakayahan na bigyan ang kanyang pamilya ng "existence worthy of human
dignity" (Artikulo 23.3).

Ang awtor ng gawang siyentipiko tulad ng scientific articles o
libro, mga gawang panliteratura tulad ng mga tula o nobela, mga gawang
pansining tulad ng mga painting o drowing na nailathala ay nagkakaroon ng
moral at material na interes sa kanilang mga gawa (Artikulo 27.2).

Ang moral na interes ay nagbibigay-karapatan sa awtor na makilala bilang
siyang pinagmulan ng gawa. Bilang "ama" o "ina" ng gawa, dapat lang na
makilala siyang awtor nito. At kasama rito ang pagbibigay-pahintulot sa sinuman na nais gumamit ng kanyang gawa.

Ang materyal na interes naman ay karapatan ng awtor na kumita sa kanyang gawa
dahil ito nga ang kanyang hanapbuhay.

Ano kaya ang mararamdaman mo kung trabaho ka lang nang trabaho pero wala
ka namang suweldo?

Ganito rin ang lagay ang mga awtor. Ang kabuhayan nila ay ang
gumawa ng mga akda o likha. Dahat lang na kumita sila nang sapat dahil
ito ay kasama sa kanilang karapatan bilang mga tagapaglikha.

Subukan mong hindi magbayad sa turon na niluto at ngayon ay ibinebenta ng biyenan mo at siguradong malaking away ito. Bakit? Siyempre, kabuhayan niya ito at dapat lang namang magbayad ka.

Kaya sa susunod na gagamit ka ng akda o likha, pakaisipin mo ang kabuhayan at human rights ng mga lumikha nito.

Kung may tanong hinggil sa tinalakay na paksa, mag-email lamang sa filcols@gmail.com.

Buhay na Titik: Copyright: Para Naman sa mga Awtor

ni Alvin Buenaventura ng FILCOLS


Copyright: Para Naman sa mga Awtor


Ang mga may-akda o maylikha ay tinatawag ding awtor. Ang mga awtor ng tula, maikling kuwento, nobela, scientific article, mga sermon, balita, awit, musika, at iba pa ay may karapatan sa kanilang gawa. Gayundin ang mga arkitekto, pintor, visual artist, computer programmer, at iba pang awtor ng mga likhang siyentipiko, pampanitikan, o pansining.

Copyright ang tawag sa proteksiyong ibinibigay ng batas sa mga awtor. Ito ay isang bungkos ng mga karapatan na nasa kamay ng mga awtor habang sila ay nabubuhay. Protektado sila at ang kanilang mga akda hangga’t sila ay nabubuhay sa mundong ibabaw. At mananatili silang protektado hanggang 50 taon mula sa araw ng pagpanaw ng (mga) awtor.

Ang bungkos ng karapatan ay nahahati sa dalawa: ang moral rights at economic rights. Dahil sa moral rights, ang mga awtor ay may karapatang makilala bilang may-akda ng nasabing gawa. Kanila ang byline ng isang akda, sa madaling salita. Ang mga awtor lang din ang may karapatang pigilan o pahintulutan ang sinuman na nais maglapat ng pagbabago sa kanilang orihinal na gawa.

Sa economic rights naman nakapaloob ang karapatan ng mga awtor na kumita o tumanggap ng royalty mula sa kanilang mga gawa.

Ano-ano ang economic rights ng mga awtor? Paano sila maaaring kumita pa sa kanilang mga gawa?

Ang pinakauna ay ang reproduction right o karapatan ng mga awtor na magbigay ng kapangyarihan sa publisher o sinuman na magparami ng kopya ng kanilang akda.

Halimbawa, natipuhan mong isulat ang love story ng biyenan mo at ginawa mo itong nobela. Dapat ay permanente o fixed sa papel o sa computer ang nobela mo. Ito ay para mai-publish ang iyong nobela bilang libro. Siyempre, unang bibili ng libro mo ang iyong biyenan para maipamigay niya sa kanyang mga kalaro sa tong-its. Ito na ang simula ng kita mo bilang nobelista dahil mayroon kang 10-15 % na royalty sa bawat mabebentang nobela mo.

Lalo pang lalaki ang kita mo bilang nobelista kung ang nobela ay ida-dramatize sa entablado, gagawing pelikula, telenobela, at iba pa. At dagdag-kita pa rin kung matipuhan itong isalin sa wikang Korean o Japanese dahil may bayad pa rin na dapat ibigay sa ‘yo kapag ito ay isasalin sa ibang wika.

Sa larangan naman ng pelikula, may bayad din para sa producer, director at iba pa ang pagpapalabas ng isang pelikula sa sinehan. May bayad pa uli kapag ang mga kopya ng pelikula ay pinarerentahan na sa mga awtorisadong rental shop. Oo, kahit hindi na ipinalalabas sa leading malls ang pelikulang ‘yon, dapat ay kumikita pa rin ang mga producer, director, at iba pa.

Para naman sa mga painting, eskultura, at visual arts, maliban sa kita mula sa orihinal na presyo ng mismong artwork ay maaari ding kumita ang awtor/pintor sa pamamagitan ng pagdi-display ng kanyang gawa sa mga museo o exhibition hall o di kaya pagkakalathala sa mga publikasyon.

Sa mga awit at musika naman, kumikita rin dapat ang musikero/mang-aawit sa pamamagitan ng mga benta ng CD o downloads. May bayad din tuwing ang kanilang likha ay gagamitin o aawitin o patutugtugin sa konsiyerto o iba pang commercial establishments tulad ng restawran.

Kaya kung gusto mong kumita nang malaki, maliban sa nobela ay gawan mo na rin ng awit ang biyenan mo at ililok na rin ang masama niyang mukha sa marmol. Malay mo, mag-hit ‘yang kanta na ‘yan sa masa. Malay mo, ma-feature ang marmol niyang mukha sa Louvre Museum sa Paris. Aba, hindi na masama. Di ba?

Kung may tanong hinggil sa tinalakay na paksa, mag-email lamang sa filcols@gmail.com.